ولايت فقيه امام خميني رحمة الله جي نگاه ۾ (حصو پهريون)
2025/06/10تحرير : عاشق علي معصومي (چنه)
مهاڳ:
اسلام ۾ هڪ سياسي نظام آهي جنهن تحت اسلامي قانونن جي تناظر ۾ حڪومت سازي جو نظريو موجود آهي، اسلام حڪومت کي ”ولايت“ جو نالو ڏئي ٿو ۽ جيڪو شخص حڪومت جو سربراه هجي ان کي ولي، والي ۽ مولا چيو وڃي ٿو، جيڪي لفظ ولايت مان نڪتل آهن، اسلامي اصطلاح ۾ حڪومت کي ولايت چئبو آهي. هن سرشتي ۾ حڪمران جو عوام سان پيار، احساس، عقلي ۽ عقيدت وارو رشتو هوندو آهي، ليڪن اهڙي حڪومت جيڪا نفرتن ۽ بغاوتن جو نتيجو هجي، جنهن ۾ حڪمرانن جا عقيدا ۽ نظريا عوام لاءِ قابل قبول نه هجن ۽ حڪمران عوام جي احساسن ۽ جذبن کي اعتبار جي لائق ئي نه سمجهن، جنهن ۾ حڪمران اڄ ڪالھ جي حڪمرانن وانگر وٽن ڪي خاص وسيلا آهن، ۽ انھن کي مختلف اسباب ۽ وسائل سان نوازيو ويو آهي ۽ دنياوي آسائشن سان ڀرپور هڪ خاص جاءِ هنن لاءِ تيار ڪئي وئي آهي، ۽ جيڪو حاڪم ٿيو آهي، اهو پنهنجي خوبين ۽ ڪمالن جي بنياد تي نه پر پنھنجي انا، تڪبر، ڏاڍائي جي بنياد تي. جيڪي ھڪ ڏاھي ۽ عوام مخلص حاڪم لاءِ شرط ھجڻ گھرجن سي سندس ۾ وجود نٿا رکن پر وراثت جي بنياد تي حاڪم بڻجي چڪو آھي، اھڙو حاڪم نہ تہ ولي آھي ۽ نہ وري ان جي حڪومت کي ولايت چئي سگھجي ٿو.
ولايت مان مراد اها حڪومت آهي جنهن ۾ عوام ۽ حاڪمن جي وچ ۾ عقلي، عقيدتمندي ۽ احساسي تعلق ۽ محبت هجي، جنهن ۾ عوام حاڪم سان ڳنڍيل ھجي ۽ ان سان دلي واسطو هجي، حاڪم بہ ان سياسي نظام ۽ خدائي فرضن کي پنھنجي لاء خدائي تحفو ۽ پاڻ کي الله جو ٻانهو سمجهندو ھجي. جڏھن تہ ولايت ۾ غرور، انا، تڪبر ۽ ڏاڍائي جي ڪا گنجائش ناهي.
اگر اسين مدبرانه نگاھ سان غور ۽ ويچار ڪريون تہ پالڻھار جي باڪمال خلقت منجھان انبياء سان گڏوگڏ اھلبيت عليهم السلام پڻ باڪمال مخلوق آھن ۽ انھن ۾ ڪمال ايترو تہ سمايل آھي جو ھنن جي فعل کي اللہ پنھنجي ذات سان مخصوص ڪيو آھي، جيتوڻيڪ اھلبيت عليهم السلام اللہ جي صفات جا مظھر ۽ نور خدا جي تجليگاھ آھن ۽ ليس کمثلہ ذات ھنن جي ذريعي ظھور ڪندي آھي.
پالڻهار جي باڪمال ۽ انمول نعمتن منجھان اسلامي حڪومت پڻ قيمتي ۽ بي بها نعمتن ۽ احسانن مان هڪ آھي، ليڪن سوال اھو آھي تہ اسلامي حڪومت جي سرپرستي ڪرڻ وارو رھبر ڪير ٿي سگھي ٿو؟ آيا ان حڪومت جي نگھبان لاء ڪي خاص شرط آھن؟ جڏھن اسان جي اھا دعوا آھي تہ اسلامي حڪومت الاھي حڪومت آھي تہ پوءِ امام زمانہ عج جيڪو الاھي نمائندو آھي ان جي غيبت ۾ ڪير ان حڪومت جي واڳ کي سنڀالي سگھي ٿو؟
هن مختصر تحرير ۽ ڪوشش جي صورت ۾ مذڪور سڀني سوالن جي جوابن ۾ لغت ۾ ولايت، اصطلاح ۾ ولايت، ولايت جا قسم، ولايت مطلقه، عامه ولايت ۽ مطلقه ولايت جا شرط وغيره بيان ڪنداسين.
بنيادي الفاظ: سياسي نظام، عقيدت، ولايت، ولايت مطلقه، وليّ فقيه.
ڀاڱو پهريون
ولايت جو مفهوم ۽ قسم
الف: ولايت جو مفهوم
1: لغت ۾ ولايت:
لغت نگارن لفظ ولايت جي ڪيترن ئي معنائن جو ذڪر ڪيو آهي:
الف) فيومي مصباح المنير ۾ فرمائي ٿو تہ: ” وَلي لفظ فَلس جي وزن تي قربت ۽ ويجھڙائپ جي معنا ۾ آھي. وليتُ علي الصبي والامراة يعني عورت جي سرپرستي؛ يا وري ٻار تي ولايت جو وزن ڏٺم. ۽ وَلايت ۽ وِلايت زبر ۽ زير سان ان جو مطلب آهي فتح ۽ برتري، يعني هو مٿس غالب ٿيو ۽ مٿس اقتدار حاصل ڪيائين.[1]
ب) طريحي مجمع البحرين ۾ ذڪر ڪيو آھي تہ: وَلايت زبر سان محبت جي معنا ۾ ۽ وِلايت زير سان
سلطان ۽ حاڪم جي معنا ۾ آھي. ولي يا والي ان شخص کي چيو ويندو آھي جنھن جي ھٿ ۾ ٻين جي واڳ ۽ اڳواڻي ھجي ۽ ھو ان جو ذميوار پڻ ھجي[2].
ج) ابن اثير نھايہ ۾ چوي ٿو: الله تعالي جي نالن ۾ ولي آهي، ان جي معني مددگار ۽ ناصر آهي، جيئن چيو ويو آهي تہ ان جي معني مخلوقات جي ڪمن جو نگهبان، جيڪو سڀني جهانن تي حاڪم آهي.
مولى لفظ جو ذڪر ڪيترين ئي حديثن ۾ آيو آهي ۽ ڪيترن ئي معنائن ۾ پڻ استعمال ٿيو آهي، جن ۾ شامل آهن: پالڻهار، مالڪ، آقا، منعم (نعمتون نازل ڪرڻ وارو)، معتق، ناصر، محب، تابع، جار، ابن عم، حليف (قسم کڻڻ ۾ برابر) عقيد (واعدي ۾ برابر) صھر ( داماد) عبد ۽ معتق (آزاد ٿيل ڪنيز يا غلام) وغيره.
اڪر ٿيل معنائن منجهان ڪيتريون ئي معنائون حديثن ۾ بيان ٿيل آهن. ان ڪري لفظ ”مالڪ“ هر حديث ۾ هڪ معني رکي ٿو ۽ حديث ان معني جي تقاضا ڪري ٿي، جيئن جيڪو به ڪنهن معاملي جي ذميواري کڻندو يا ان جي خلاف اٿي بيهندو ته اهو ان معاملي جو مالڪ ۽ نگهبان هوندو.
د) راغب مفردات ۾ چوي ٿو: والا ۽ توالي جو مطلب آهي ٻه يا ٻن کان وڌيڪ شيون اهڙيءَ ريت رکيل آهن جو انهن جي وچ ۾ ڪو به فاصلو نه هجي. والا ۽ توالي مڪان، نسبت، مذهب، دوستي، مدد ۽ عقيدي جي لحاظ سان قريب ۽ ويجھڙائپ ۾ استعارا طور استعمال ٿيندا آهن.[3]
زير سان وِلايت جو مطلب آهي فتح ۽ ڪاميابي، ۽ زبر سان وَلايت جو مطلب آهي ڪم سنڀالڻ، جيئن چيو ويو آهي ته وِلايت ۽ وَلايت (زير ۽ زبر سان) دِلالت ۽ دَلالت (زير ۽ زبر سان) وانگر آھن ۽ حقيقت ۾ ان جي معنا معاملات جو اڳواڻ ۽ سنڀاليندڙ ٿيڻ آھي.
نتيجو:
مختلف معنائن ۾ غور ۽ فڪر ڪرڻ سان، خاص ڪري لفظ ”مولٰي“ لاءِ جيڪي معنائون ڪتب آيون آهن، تن مان معلوم ٿئي ٿو ته انهن سڀني کي هڪ ئي معني ڏئي سگهجي ٿي، ۽ ان جي بنياد تي لفظ ”ولايت“ ۽ ”ولي“ کي مشترڪ معنوي چئي سگھجي ٿو نہ مشترڪ لفظي. ھڪجھڙائپ جي معني اها ئي آهي، جيڪا راغب اصفھاني مفردات ۾ چئي آهي؛ مطلب ته ٻن شين جو اهڙو لاڳاپو ۽ اتحاد آهي، جو انهن جي وچ ۾ ڪا به رنڊڪ، فاصلو يا جدائي نه هجي. يقينن اهو تعلق مختلف پهلوئن جو ٿي سگهي ٿو، جهڙوڪ دوستي، مدد، ايمان، ايمانداري، مذهب وغيرہ.
غور سان ڏسي سگهجي ٿو ته ابن اثير لفظ مولي جي ڪيترن ئي معنائن ۾ چيو آهي ته مٿيون خصوصيتون انهن سڀني ۾ موجود آهن. يعني جتي به ولايت يا ولي لفظ استعمال ٿئي ٿو اتي ٻن شين جي وچ ۾ هڪ قسم جي وحدت ۽ توحيد جو عنصر موجود آهي ۽ ان جي بنياد تي هي لفظ آڻين ٿا، مثال طور مالڪ ۽ مملوڪ جي وچ ۾ جيڪو تعلق آهي، ان جو سبب آهي. انهن مان هر هڪ کي “ولي” سڏي سگهجي ٿو. ساڳي طرح منعم ۽ منعم عليہ جي وچ ۾ تعلق جي حقيقت آهي. ان ڪري اهي انهن ٻنھي مان ھر ھڪ کي”ولي” سڏيندا آهن، جيئن ٻن ماڻهن جي وچ ۾ (ساڳئي قسم) ۽ عقيد (ساڳئي معاهدي ) ۽ حبيب ۽ محب جي وچ ۾ تعلق هڪ ئي قسم جو آهي. نياڻَي کي پڻ ولي به سڏيو ويندو آهي، ابن عم (چاچي جو پٽ) کي سرپرست سڏيو ويندو آهي، ڇاڪاڻ ته هو ڪيترن ئي معاملن ۾ خاندان جو حصو بڻجي ويو آهي.
ان سلسلي ۾ علامه طباطبائي رح به لکيو آهي ته: ولايت جي معني ۾ اصل اھا آھي تہ ٻن شين جي وچ ۾ ٽين شي کي اهڙي طرح هٽائڻ آهي جو انهن جي وچ ۾ سواءِ سندن جي ڪو ٻيو ڪجهه به نه رهي.
لکن الاصل فی معناها ای الولایة ارتفاع الواسطة الحائلة بین الشیئین بحیث لایکون بینهما مالیس منهما.[4]
نتيجي ۾ ”ولايت“ جي معنى واحد ۽ ھڪ آھي ۽ اھا معنا ٻن شين جي وچ ۾ اتحاد ۽ تعلق، اهڙي طرح سان جو انهن جي وچ ۾ ڪو بہ فاصلو يا جدائي نه رهي ۽ هڪ ٻئي جي ڪجهه معاملن جو ذميوار هجي. انهيءَ معني جا ڪيترائي مثال آهن، جن مان هڪ نمايان مثال امارت ۽ حڪومت آھي، تنهن ڪري ولايت لفظ جو حڪومت جي معنى ۾ استعمال نه رڳو علامتي آهي، پر ان لفظ جو استعمال هڪ واضح ۽ روشن مثالن منجھان ھڪ آھي.
2: اصطلاح ۾ ولايت:
چيو ويو آهي ته: اصطلاح ۾ ولايت جو مطلب آهي ڪنهن شخص يا ملڪيت يا ٻنهي تي تسلط، قطع نظر ان جي تہ اھو تسلط عقلي هجي يا شرعي ۽ اصلي ھجي يا فرعي يا عرضي.
و اصطلاحا هی سلطنة علی الغیر عقلیة او شرعیة نفساً کان او مالاً او کلیهما بالاصل او بالعارض. [5]
ڪجھ ٻين فقيھن ۽ عالمن جو خيال آهي ته هن لفظ جي ڪا خاص محاوري معني نه آهي، ڇاڪاڻ ته شريعت ۽ فقه جي لفظن ۾ به ساڳي لغوي معنى استعمال ٿي آهي يعني ڪنهن شخص يا ملڪيت يا ٻنهي تي تسلط.[6]
3: ولايت جا قسم:
ولايت کي مختلف پهلوئن جي اعتبار سان ورهايو ويو آهي ۽ هر هڪ لاءِ مختلف قسمون پڻ بيان ڪيون ويون آهن. جيئن ولايت حقيقي تڪويني ۽ انشائي اعتباري، ولايت عام معنا ۾ ۽ ولايت خاص معنا ۾، ولايت اجباري ۽ اختياري، عامہ ولايت ۽ خاصہ ولايت، مقيدہ (محدودہ) ولايت ۽ مطلقہ وغيرہ. اھڙي ريت خود ولايت رکڻ واري (صاحب ولايت) جي اعتبار سان، يعني ولي (نگهبان) جا مختلف قسم آهن، جيئن خدا جي ولايت، ملائڪن، انبياء ۽ آئمہ عليھم السلام جي ولايت، انھن کان علاوہ فقيه، پيءُ، ڏاڏو، ماءُ، ۽ امانتدار وغيرہ جي ولايت[7].
هن مضمون جو موضوع ولايت فقيہ جي سرپرستي آهي، جيڪو ولايت جي قسم انشائي اعتباري منجھان آھي. پر اهو ياد رکڻ گهرجي ته فقيہ کوڙ ساٿرين ولايتن رکڻ وارو آھي جهڙوڪ: مقتول جي سرپرستي، قضاوت جي ولايت، عدليه، ۽ قيادت يا حڪومت جي سرپرستي. هن ڀاڱي کي ڏسڻ لاءِ ڏسو[8]
انهن منجھان فقط قيادت يا حڪومت تي ولايت ۽ ان جي حدود جي باري ۾ گفتگو ڪئي ويندي. ۽ ان جو بنيادي مقصد هن قسم جي سرپرستي ۾ ولايت فقيه جي متعلق نقلي دليلن جو تحليلي جائزو آهي.
اعلى ترين اختيار جيڪو شيعه فقهاءَ هڪ جامع فقيه کي قيادت ۽ حڪومت جي حوالي سان ڏنو آهي، ان کي ”مطلق ولايت“ چيو ويندو آهي. اها اصطلاح، جنهن جو ايران جي سياسي ماحول ۾ 1366ع کان گهڻو بحث ٿيو، ان قانون جي آرٽيڪل 57 ۾ ٻه سال پوءِ 1368ع ۾ آئين جي ترميم دوران شامل ڪيو ويو. هن قانون جي مطابق: ”اسلامي جمهوريه ايران ۾ ھڪ حاڪم جون طاقتون جھڙوڪ قانون سازي، انتظامي طاقت ۽ عدالتي طاقت آهن، جن کي مطلقہ ولايت جي زير سرپرستي ۽ نگراني هيٺ استعمال ڪيو ويندو آهي ۽ اھي سڀ قوتون مستقل حيثيت رکن ٿيون.
اهڙي طرح حڪومت جي دائري ۾ قانوني سرپرست (ولي فقيہ) جي اختيار جي حدن کي بيان ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته ولايت مطلقہ کي تفصيل سان بيان ڪيو وڃي ۽ اهو نظريو امام خميني (رح) جي لفظن ۾ تفصيل سان پيش ڪيو ويو آهي، ۽ آئين ۾ پڻ ان ئي بنياد تي شامل آهي، ان سلسلي ۾ سندس لفظن کي غور سان جانچڻ ضروري آهي.
[1] _ المصباح المنیر، ج 2، ص 927
[2] _ مجمع البحرین، ج 1، ص 455.
[3] معجم مفردات الفاظ قرآن، ص 570.
[4] المیزان فی تفسیر القرآن، ج 10، ص 89.
[5]_ بلغة الفقیه، ج 3، ص 213.
[6]_ مصطلحات الفقه، ص 572 ، التقیة فی فقه اهل البیت، ج 2، ص 337.
[7]_ بلغة الفقیه ، ج 3، ص 211 و 213.
[8]_ شيخ موسي خوانساري، مثنوي طالب، شرح علامه نائني، ج1، ص 325 ۽ آيت الله سيد احمد خوانصاري، جامع المدارڪ، ج 3، ص 98. البته، ڪجهه فقه جي قسمن لاءِ معاصر فقهاءِ وڌيڪ مڃيو آهي ته انهن ۾ شامل آهن: 1- نابالغ ۽ غيب جي ملڪيت تي سرپرستي، ۽ ڪجهه آزاد ۽ معصوم؛ 2- خمس، زڪوات ۽ عام اوقاف گڏ ڪرڻ ۽ خرچ ڪرڻ تي سرپرستي؛ 3- حدن جي نفاذ تي سرپرستي؛ 4- چڱن ڪمن جو حڪم ڏيڻ ۽ برائي کان منع ڪرڻ جي صورت ۾ جيڪي زخمي يا قتل جو سبب بڻجن ٿا 5- حڪومت ۽ سياست تي سرپرستي؛ 6- مال ۽ ماڻهن تي نگهباني وغيره. 7- قانون سازي تي نگهباني، آيت الله ناصر مڪارم شيرازي، انوار الفقيه (ڪتاب البيع، ص 446 ۽ 447. پڻ ڏسو: آيت الله سيد محمد مهدي موسوي خلخالي، اسلام ۾ حڪومت، ص 64).